Badem (Prunus Dulcis), gülgiller familyasından ve anayurdu Asya’nın güneybatısı olan bir ağaç ve bu ağacın tohumları olarak tanımlanabilir. Badem ilk olarak İran, Türkiye, Suriye ve Filistin’de yetiştirilmiş buralardan da Yunanistan, Kuzey Afrika, İtalya ve İspanya’ya, sonraki dönemlerde ise Kuzey Amerika’ya götürülmüş ve bilhassa Kaliforniya’da 1940 yılından sonra badem yetiştiriciliğinde önemli ilerlemeler kaydedilmiştir.
Badem bitkisinin tatlı ve acı tohumlu iki çeşidi vardır. Tatlı ve acı bademler arasında yer alan orta sınıf bademler de mevcuttur. Badem ağacı, genel olarak şeftali ağacına benzer ancak şeftali ağacından daha yüksek ve uzun ömürlüdür.
Badem çeşitli şekillerde tüketilmektedir. Bunlar:
- Çerez olarak tüketim
- Çağla badem
- Taze iç badem
- Kavrulmuş badem (tuzlu, tuzsuz)
- Şekerleme, çikolata, pasta endüstrisinde tüketim
- Diğer kullanım alanları: Badem yağı, badem unu, kozmetik ve ilaç endüstrisi
Bademin diğer meyve türleri yetiştiriciliğine göre üreticilere sağlamış olduğu bazı avantajları vardır. Aşağıda belirtilen faktörler, badem yetiştiriciliğinin yaygınlaşmasına olumlu katkıda bulunacaktır:
- Diğer meyve türlerinin yetişemediği taşlı, çakıllı, toprak şartlarında yetişebilir.
- Erken meyveye yatar.
- Pazarda hiçbir meyvenin olmadığı dönemde çağla bademi olarak pazara çıkar.
- Uzun ömürlüdür.
- Aşırı soğuk ve nemli bölgeler haricinde her yerde yetişir.
- Meyvesinin pazar değeri diğer birçok meyveye göre daha yüksektir.
- Kireçli ve su imkânı olmayan yerlerde yetişebilir.
- Ağaçlandırma çalışmalarında tercih edilebilir.
- Uygun ekolojisinde geç çiçeklenen çeşitlerle bahçe kurulduğunda üreticinin gelirini yükseltir.
Genel İstekleri
İklim istekleri: Badem, sıcak ılıman iklim bitkisidir. Badem yazları uzun, sıcak ve kışları nispeten aşırı soğuk olmayan bölgelerde ekonomik olarak üretilebilir. Kış soğukları bitkilere zarar verecek kadar (-25°C) soğuk olmamalıdır. -18°C’de gözler zarar görür. Soğuklama ihtiyacı +7,2°C’de 300–500 saat kadardır. Bademin birçok ılıman meyve türünden daha önce çiçek açması nedeniyle kış soğuklarından çok ilkbahar geç donları daha çok önem taşımaktadır. Bu nedenle ilkbahar geç donlarının sürekli görüldüğü yerlerde sürekli ürün alınamaz. Pembe tomurcuk döneminde -4 -6,5°C; çiçeklenme başlangıcında -3°C ile -4°C ve çağla döneminde de -1 ile -0,5°C’de zarar görürler. Badem meyvelerinin olgunlaştırılabilmesi için yüksek sıcaklığa ihtiyaç duyulmaktadır. Kurak koşullara uyabilmektedir ancak yağış 300 mm’nin altına düştüğünde verim düşer. Çiçeklenme dönemindeki yağış tozlanmayı olumsuz etkiler.
Toprak istekleri: Bademden süzek, derin alüviyal topraklarda daha iyi verim alınır. Böyle yerlerde kökler 3-3.5 metreye kadar gidebilirler. Ancak su ve besin maddelerinin büyük bir kısmını 1. 2 – 2 metrelik alandan sağlayabilmektedir. Kurağa dayanan bir meyve türü olması nedeniyle kumlu, orta derecede killi, kireçli, taşlı ve çakıllı yerlerde yetişebilme olanağı vardır. Yani badem toprak istekleri yönünden kanaatkârdır. Kireçli topraklara dayanımı son derecede iyidir. Badem için en tehlikeli toprak ise ağır killi ve nem tutan topraklardır. Bu tip topraklarda bademe anaç olarak erik kullanıldığı zaman sorunu giderebilme şansı mevcuttur.
Üretimi
Tohumla üretim esastır. Hasat sonunda elde edilen meyveler toplanır, yıkanır ve kurulanır. Kuru ve soğuk ortamda bekletildikten sonra katlamaya alınır. Badem tohumları 1°C ile 5°C arasında 40–50 gün katlamaya bırakılır. Katlama işlemi sonrasında ekilen badem tohumları uygun şartlarda çimlendikten sonra çöğürler elde edilir ve bunlar üzerine aşı yapılır. Aşılama esnasındaki nem, sıcaklık gibi faktörler önem taşır. 1.1.5.1. Üretim Tekniği
Çöğürlerin yetiştirilmesi: Badem çöğürü yetiştirilmek üzere alınacak tohumların tam gelişmiş ve olgun olması gerekir. Çöğür elde etmek amacıyla alınan tohumların çimlenme güçlerini kaybetmeyeceği bir ortamdan çıkarılmaları fayda sağlayacaktır.
Tohumların katlanması: Katlamada nemli kum, talaş, vermikulit, yosun, vb. ile serin bir yerde saklanabilir. Çimlenmeyi kolaylaştırmak ve embriyoda dinlenmenin kesilmesi için katlamanın yapılmasında fayda vardır. Ayrıca katlamayla tohum kabuğunda yumuşama da gerçekleşmiş olmaktadır.
Tohumların ekilmesi: Badem tohumları ya doğrudan ya da katlamadan sonra aşı parseline ekilir. Sıra arası 80–100 cm olan sıralar üzerinde 5–10 cm aralıklarla ekilirler. Ekilen tohumun üzeri tohum kalınlığının 2 katı kadar toprakla örtülür. Çimlenme için özellikle toprak nemine dikkat edilmelidir. Toprak tavı ekim, çimlenme ve sürme süresini kısaltan en önemli faktördür.
KAYNAKÇA: Ø ATLI H. S. , İ. ACAR, S. ARPACI, C. BİLİM, Y. AYDIN, A. AKGÜN, Yerli ve Yabancı Değişik Badem Çeşitlerinin GAP Bölgesi Sulu Koşullarında Gelişme, Meyveye Yatma, Verim ve Bazı Kalite Değerlerinin Karşılaştırılması (Sonuç Raporu), Antepfıstığı Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü, Yayın Nu: 38, 34 s. , Gaziantep, 2008.
ATLI Halit Seyfettin, Badem Yetiştiriciliğinde Tozlanma, Yayınlanmamış Ders Notları, Antepfıstığı Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü, Gaziantep, 2008.